Korzystając z zasady swobodnego zawierania umów należy pamiętać, że daje ona możliwość dowolnego kontraktowania, w sposób i na warunkach uznanych za najbardziej korzystne. Ale i ona ma swoje ograniczenia. Gdy je naruszymy, może się to zakończyć nieważnością dokonanych czynności prawnych.
Jak podaje art. 58 par. 1 Kodeksu cywilnego czynność prawna uważana jest za nieważną w sytuacji sprzeczności z ustawą, gdy ma na celu obejście prawa, a także gdy jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Rodzaje nieważności umowy
Wyróżnić można dwa rodzaje nieważności umowy:
• bezwzględną
• względną
Nieważność bezwzględna umowy
Nieważność bezwzględna oznacza, że umowa już od chwili jej zawarcia jest nieważna z mocy prawa. Wiąże się to z tym, że czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych od chwili jej podjęcia. Na nieważność bezwzględną może powołać się każda osoba posiadająca w tym interes prawny.
Ten rodzaj nieważności ma charakter definitywny, czyli nie można tego stanu naprawić. Jeśli czynność jest nieważna, to już nigdy nie stanie się ważna, nawet gdyby przyczyna nieważności została usunięta. Strony pragnące osiągnąć zamierzone skutki prawne, powinny zawrzeć umowę ponownie w sposób prawidłowy.
Sąd albo inny organ, który orzeka w sprawie jest zobligowany do brania pod uwagę nieważności bezwzględnej umowy z urzędu. Jednak musi ona być poparta zgromadzonym materiałem dowodowym w sprawie, który zebrany był zgodnie z zasadami obowiązującymi w danym postępowaniu.
Art. 189 kpc podaje, że każda osoba mająca interes prawny, może zażądać ustalenia przez sąd, że umowa jest nieważna. Takie orzeczenie sądowe ma charakter deklaratoryjny, czyli poświadcza jedynie nieważność umowy od daty jej zawarcia, a nie unieważnia jej.
Jeżeli strony umowy zorientują się o jej bezwzględnej nieważności po jej wykonaniu, zgodnie z zasadą powinny one zwrócić sobie wzajemnie wykonane świadczenie, bądź dokonać stosownych rozliczeń odnosząc się do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Najczęstsze przyczyny bezwzględnej nieważności umowy:
• jedną ze stron umowy jest osoba, która nie posiada zdolności do czynności prawnych – art. 14 § 1 kc
• umowę zawarto z rzekomym organem osoby prawnej albo przez organ osoby prawnej z przekroczeniem jego kompetencji – art. 39 kc,
• umowa jest niezgodna z ustawą, zasadami współżycia społecznego, bądź też ma na celu obejście ustawy -art. 58 kc
• umowa nie była zawarta w formie szczególnej (np. aktu notarialnego), którą przewidziało prawo dla tego rodzaju umów pod rygorem nieważności – art. 73 § 3 kc,
• strona umowy podczas składania oświadczenia znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji czy też wyrażenie woli- art. 82 kc,
• umowa była pozorna czyli strony potajemnie umówiły się, że ujawnione wobec osób trzecich oświadczenie woli nie wywoła żadnych skutków prawnych – art. 83 kc
• świadczenie, które jedna ze stron umowy ma wykonać, jest niemożliwe do wykonania – art. 387 § 1 kc
Nieważność względna umowy
Nieważność względna odnosi się do sytuacji, gdy czynność prawna jest ważna i wywołuje skutki prawne, jednak może zostać unieważniona przez strony, jeżeli się na to zdecydują. Sąd nie rozpatruje jej z urzędu, lecz unieważnia wadliwą czynność prawną dopiero na wniosek.
Zaistnienie danej wady uprawnia konkretną osobę (prawo wymienia krąg osób, które mogą się powołać na nieważność względną), by podważyć ważność czynności prawnej. Gdy uprawniony skorzysta ze swojego prawa, wtedy czynność uznaje się za nieważną od chwili jej dokonania. Możliwe jest jednak przywrócenie mocy prawnej takiej czynności.
Najczęstsze powody względnej nieważności umowy:
• jedna ze stron składa oświadczenie woli pod wpływem błędu, podstępu lub groźby (art. 84 Kodeksu cywilnego),
• wyzysk (art. 388 § 1 Kodeksu cywilnego) – gdy świadczenia stron są rażąco niewspółmierne, a kontrahent świadomie osiągał i nagannie wykorzystywał okazję do tego, umowa będzie uznana za nieważną przez orzeczenie sądu,
• wpływanie na wyniki aukcji albo przetargu w sposób niezgodny z prawem lub dobrymi obyczajami,
• pojawienie się wad oświadczenia woli.
Na złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli strona ma rok w przypadku błędu (licząc od jego wykrycia) albo groźby (licząc od chwili, kiedy stan obawy ustał). W przypadku wyzysku strona ma 2 lata, by żądać wyrównania świadczeń, bądź unieważnienia umowy.
